სპილენძი
სპილენძი ქიმიური ელემენტია, რომელიც გამოისახება სიმბოლოთი Cu (ლათ. cuprum). მისი ატომური ნომერია - 29. ატომ. მასა - 63.546. სპილენძი პლასტიკური მეტალია ძალიან მაღალი სითბო და ელექტროგამტარობით.
სუფთა სპილენძი საკმაოდ რბილი და დამყოლი მეტალია მექანიკური დამუშავების მიმართ. ახლად გადაჭრილ ზედაპირს აქვს ვარდისფერი ან ნარინჯისფერი შეფერილობა. იგი უძველესი დროიდან ფართოდ გამოიყენება ადამიანის მიერ. დღეისათვის სპილენძი ფართოდ გამოიყენება კარგი სითბო- და ელექტროგამტარი თვისებების გამო. ასევე ცნობილია მისი არაერთი შენადნობი სხვა მეტალებთან.
სპილენძის მასალის დისკო
ისტორია
სპილენძს კაცობრიობა უძველესი დროიდან იცნობს. მადნიდან მისი შედარებით ადვილად მოპოვების გამო და ასევე მისი დაბალი ლღობის ტემპერატურის გამო სპილენძი - არის ერთ-ერთი პირველი მეტალი, რომელიც ფართოდ იქნა ათვისებული ადამიანის მიერ. სპილენძმა და მისმა შენადნობებმა დიდი როლი შეასრულა კაცობრიობის განვითარებაში. უძველესი დროიდან ძირითადად მას იყენებდნენ შენადნობის სახით კალასთან - ბრონზა, რომელიც გამოიყენებოდა საბრძოლო და შრომის იარაღების დასამზადებლად.
მისი ლათინური სახელწოდება წარმოდგება კუნძულ კვიპროსიდან, სადაც ძველი ბერძნები მოიპოვებდნენ სპილენძის მადანს. სპილენძის 30%-ზე მეტს იყენებენ შენადნობების სახით. სპილენძს, როგორც სამხატვრო მასალას იყენებენ ენეოლითიდან. ნაჭედ და ჩამოსხმულ სპილენძს ამუშავებენ ჭედვით, გრავირებით. XV ს-დან იყენებენ საბეჭდი ფორმისათვის.
გავრცელება
სპილენძი ბუნებაში გვხვდება როგორც ნაერთების, ისე თვითნაბადი სახით. სპილენძის შემცველი ძირითადი მინერალებია: სპილენძის ალმადანი ანუ ქალკოპირიტი - CuFeS2, სპილენძის კრიალა ანუ ქალაკოზინი - Cu2S და ბორნიტი Cu5FeS4, რომელთაც აქვთ სამრეწველო მნიშვნელობა. ამ მინერალებან ერთად გვხვდება აგრეთვე სპილენძის სხვა მინერალებიც: კოველინი - CuS, კუპრიტი - Cu2O, აზურიტი - Cu3(CO3)2(OH)2, მალაქიტი - Cu2CO3(OH)2. ზოგჯერ სპილენძი გვხვდება თვითნაბადი სახით და ცალკეული გროვის მასამ შეიძლება მიაღწიოს 400 ტონას.
სპილენძის საბადოების დიდ ნაწილს მოიპოვებენ ღია მეთოდით. სპილენძის შემცველობა საბადოში არის 0.3-დან 1.0%-მდე.
ფიზიკური თვისებები
სპილენძი - მოვარდისფრო-ოქროსფერი პლასტიური მეტალი, ჰაერზე სწრაფად იფარება ოქსიდის ფენით, რომელიც მას ანიჭებს ინტენსიურ მოყვითალო-წითელ შეფერილობას. ბუნებაში თვითნაბადი სახით იშვიათად გვხვდება ოქტაედრის სახით. სუფთა სპილენძი საკმაოდ რბილია, ადვილად იწელება და შეიძლება მიღებული იქნეს როგორც ძლიერ მცირე დიამეტრიც მავთული, ისე თხელი ფურცელი-კილიტა. სპილენძი სითბოსა და ელექტრობის კარგი გამტარია (იკავებს მეორე ადგილს ელექტროგამტარობის მიხედვით ვერცხლის შემდეგ). მინარევები, თუნდაც მცირე რაოდენობით, ამცირებენ ელექტროგამტარობას. აქვს ორი სტაბილური იზოტოპი - 63Cu და 65Cu და რამდენიმე რადიოაქტიური იზოტოპი. ყველაზე სიცოცხლისუნარიანი მათ შორის არის 64Cu, მისი ნახევარდაშლის პერიოდია 12.7 საათი.
არსებობს რიგი სპილენძის შენადნობებისა: თითბერი - თუთიასთან, ბრონზა - კალასთან და ასევე სხვა მეტალებთან, მელქიორი - ნიკელთან, ბაბიტები - ტყვიასთან და სხვა.
ქიმიური თვისებები
სპილენძი არ იჟანგება ჰაერზე, რომელიც არ შეიცავს ტენს და ნახშირბადის დიოქსიდს. წარმოადგენს სუსტ აღმდგენელს, არ ურთიერთქმედებს წყალთან, განზავებულ მარილმაჟავასთან. იჟანგება კონცენტრირებული გოგირდმჟავით, კონცენტრირებული აზოტმჟავით. ურთიერთქმედებს ”სამეფო წყალთან”, ჟანგბადთან, ჰალოგენებთან, ჰალკოგენებთან და არამეტალების ოქსიდებთან.
ჩვეულებრივ ტემპერატურაზე სპილენძი ზოდი არ განიცდის მშრალი ჟანგბადის მოქმედებას. ნესტიან ჰაერზე ის კარგავს დამახასიათებელ ფერს და ხდება მომწვანო ფერის, რადგან მის ზედაპირზე წარმოიქმნება სპილენძის ფუძე კარბონატის საკმაოდ მკვრივი ფურჩი.
2 Cu + H2O + CO2 +O2 → Cu2CO3(OH)2↓
ნესტიან ატმოსფეროში ქლორი ადვილად ურთიერთქმედებს მეტალურ სპილენძთან. ის აქტიურად შედის რეაქციაში გოგირდთან და სელენთან. სპილენძი ადვილად იხსნება აზოტმჟავაში, ცხელ კონცენტრირებულ გოგირდმჟავაში და რაც საინტერესოა, რომელიმე ტუტე ლითონის ციანიდის წყალხსნარში წყალბადის გამოყოფით. სპილენძი უჟანგბადო მჟავებში პრაქტიკულად უხსნადია.
სპილენძი ურთიერთქმედებს ცივ კონცენტრირებულ გოგირდმჟავასთან:
Cu + H2SO4 → CuO + SO2 ↑+ H2O
ხოლო ცხელ კონცენტრირებულ გოგირდმჟავასთან მიმდინარეობს შემდეგი რეაქცია:
Cu + 2H2SO4 → CuSO4 + SO2 + 2H2O
განზავებულ გოგირდმჟავასთან გაცხელებისას ჰაერის ჟანგბადის თანაობისას წარმოიქმნება სპილენძის სულფატი“
2 Cu + 2 H2SO4 + O2 → 2 CuSO4 + 2 H2O
სპილენძი ურთიერთქმედებს კონცენტრირებულ და განზავებულ აზოტმჟავასთანაც:
Cu + 4 HNO3 (კონც.) → Cu(NO3)2 + 2 NO2 + 2 H2O
3 Cu + 8 HNO3 (განზ.) → 3 Cu(NO3)2 + 2 NO + 4 H2O
სამეფო წყალთან შედის შემდეგი რეაქციის მიხედვით:
3 Cu + 2 HNO3 + 6 HCl → 3 CuCl2 + 2 NO + 4 H2O
განზავებულ მარილმჟავასთან ურთიერთქმედებს ჟანგბადის თანაობისას:
2 Cu + 4 HCl + O2 → 2 CuCl2 + H2↑
განზავებულ მარილმჟავასთან რეაქციაში შედის მხოლოდ 500-600°С-ზე:
2 Cu + 2 HCl + O2 → 2 CuCl + H2↑
ბრომწყალბადმჟავასთან იძლევა 2H[CuBr2]-ს
2 Cu + 4 HBr → 2 H[CuBr2] + H2↑
ასევე სპილენძი ურთიერთქმედებს კონცენტრირებულ ძმარმჟავასთან ჟანგბადის თანაობისას:
2 Cu + 4 CH3COOH + O2 → [Cu2(H2O)2(CH3COO)4]
სპილენძი იხსნება კონცენტრირებულ ამონიუმის ჰიდროქსიდში ამიაკატების წარმოქმნით:
Cu + NH3·H2O + O2 → [Cu(NH3)2]OH [Cu(NH3)4](OH)2
სპილენძი ჟანგბადის ნაკლებობის დროს 200 °C იჟანგება სპილენძის ოქსიდამდე (I) და ჭარბი ჟანგბადისა და 400—500°С ტემპერატურის პირობებში კი სპილენძის ოქსიდამდე (II).
4 Cu + O2 → 2 Cu2O
2 Cu + O2 → 2 CuO
სპილენძის ფხვნილი ურთიერთქმედებს ქლორთან, გოგირდთან (თხევად ნახშირბადის სულფიდთან) და ბრომთან ოთახის ტემპერატურაზე:
Cu + Cl2 → CuCl2
Cu + Br2 → CuBr2
Cu + S → CuS (CS2 თანაობისას)
300-400 °C ურთიერთქმედებს გოგირდთან და სელენთან:
2Cu + S → Cu2S
2Cu + Se → Cu2Se
ახლად გამლღვალი სპილენძს მოვარდისფერო ნათება აქვს.
დაუჟანგავი (მარცხნივ) და დაჟანგული (მარჯვნივ) სპილენძის ღეროები
სპილენძის (I) ოქსიდი
სპილენძის ბუნებრივი კრისტალი
სპილენძი ურთიერთქმედებს არამეტალების ოქსიდებთან:
6 Cu + SO2 → Cu2S + 2 CuO (600 – 800°C)
4 Cu + NO → 2 CuO + N2 (500 – 600°C)
4 Cu + 2 NO2 → 4 CuO + N2 (500 – 600°C)
Cu + 2 N2O 4 + CH3COOCH2CH3 → Cu(NO3)2 + 2 NO (80°C)
სპილენძი ურთიერთქმედებს კალიუმის ციანიდთან ციანოკომპლექსის, ტუტისა და წყალბადის წარმოქმნით:
2 Cu + 4 KCN → 2 K[Cu(CN)2] + 2 KOH + H2
სპილენძი რეაქციაში შედის კონცენტრირებულ მარილმჟავასა და კალიუმის ქლორატის ნარევთან:
6Cu + 12HCl + KClO3 → 6H[CuCl2] + 2KCl + 3H2O
ნაერთები
ნაერთებში სპილენძი ავლენს ორ ჟანგვით ხარისხს: ნაკლებად სტაბილური ჟანგვის ხარისხი Cu+ და შედარებით უფრო სტაბილური Cu2+, რომელიც იძლევა ლურჯ და მოლურჯო-მომწვანო ფერის მარილებს. უჩვეულო პირობებში შესაძლებელია მიღებულ იქნას ნაერთი ჟანგვის ხარისხით +3 და უფრო მეტიც +5. ეს უკანასკნელი გვხვდება სპილენძბორანულ ანიონის შრეებში Cu(B11H11)23−, რომელიც მიღებულ იქნა 1994 წელს.
სპილენძ (II)-ის კარბონატს გააჩნია მწვანე შეფერილობა, რაც წარმოადგენს მიზეზს შენობის ზოგიერთი ელემენტის, ძეგლების სპილენძის სხვადასხვა ნაკეთობების გამწვანების. სპილენძ (II)-ის სულფატი ჰიდრატაციის დროს იძლევა შაბიამანის ლურჯ კრისტალებს CuSO4∙5H2O, რომელიც გამოიყენება როგორც ფუნგიციდი.
ასევე არსებობს არასტაბილური სპილენძ (I)-ის სულფატი.
არსებობს ორი სტაბილური სპილენძის ოქსიდი - სპილენძ (I)-ის ოქსიდი Cu2O და სპილენძ (II)-ის ოქსიდი CuO. სპილენძის ოქსიდები გამოიყენება იტრიუმ ბარიუმ სპილენძის ოქსიდის მისაღებად (YBa2Cu3O7-δ), რომელიც არის საფუძველი ზეგამტარების მისაღებად.
სპილენძ (I)-ის ქლორიდი უფერო კრისტალებია (თეთრი ფხვნილი), სიმკვრივე 4.11გ/სმ³. მყარ მდგომარეობაში მდგრადია. ტენში ადვილად იჟანგება ჰაერის ჟანგბადით, იძენს მოლურჯო-მომწვანო შეფერილობას. შესაძლებელია სინთეზირებულ იქნას სპილენძის ქლორიდი(II)-ის აღდგენით ნატრიუმის სულფიტით წყლის არეში.
მრავალ სპილენძ(I)-ის ნაერთებს აქვთ თეთრი შეფერილობა ან უფერულები არიან. ეს აიხსნება იმით, რომ სპილენძ(I)-ის იონში ხუთივე Зd-ორბიტალები შევსებულია ელექტრონული წყვილებით. თუმცა სპილენძის ოქსიდს Cu2O გააჩნია მოწითალო ყავისფერი შეფერილობა. სპილენძ(I)-ის იონები წყლის არეში არამდგრადები არიან და ადვილად ექვემდებარებიან დისპროპორციონირებას:
2 Cu → Cu2+(წყლ.) + Cu(მყ.)
ამავდროულად სპილენძი (I) გვხვდება ნაერთებში იმ ფორმით, რომლებიც არ იხსნებიან წყალში, არიან კომპლექსების სახით. მაგალითად, დიქლორკუპრატ(I)-იონი CuCl2]− მდგრადია. მისი მიღება შესაძლებელია კონცენტრირებული მარილმჟავას დამატებით სპილენძ(I)-ის ქლორიდთან.
CuCl(მყ.) + Cl-(წყლ.) → [CuCl2] -(წყლ.)
სპილენძ(I)-ის ქლორიდი - თეთრი, უხსნადი მყარი ნივთიერებაა. როგორც სხვა დანარჩენი სპილენძ(I)-ის ჰალოგენიდები, მას აქვს კოვალენტური ბუნება და უფრო მდგრადია ვიდრე სპილენძ(II)-ის ჰალოგენიდები. სპილენძ(I)-ის ქლორიდი შესაძლებელია მივიღოთ სპილენძ(II)-ის ქლორიდის ძლიერი გაცხელებით.
CuCl2(მყ.) → 2 CuCl(მყ.) + Cl2 (აირი.)
წარმოქმნის არამდგრად კომპლექსს CO-თან, რომელიც გაცხელებისას იშლება:
CuCl + CO → Cu(CO)Cl
ტრადიციულად სპილენძის რაოდენობითი გამოყოფა სუსტი მჟავა ხსნარებიდან მიმდინარეობდა გოგირდწყალბადის საშუალებით.
ხსნარებში, ხელისშემშლელი იონების არარსებობის შემთხვევაში სპილენძი შესაძლებელია განისაზღვროს კომპლექსონომერტულად, პოტენციომეტრულად ან იონომეტრულად.
ხსნარებში სპილენძის მიკრო რაოდენობა განისაზღვრება კინეტიკური მეთოდებით.
გამოყენება
ელექტროტექნიკაში
დაბალი კუთრი წინაღობის გამო (უთმობს მხოლოდ ვერცხლს) სპილენძი ფართოდ გამოიყენება ელექტროტექნიკაში მაღალი სიმძლავრის კაბელების, მავთულების და სხვა გამტარების დასამზადებლად. სპილენძის მავთულები თავის მხრივ ასევე გამოიყენება მაღალი სიმძლავრის ტრანსფორმატორებში. ამ მიზნებისათვის მეტალი უნდა იყოს ძალიან სუფთა, რადგან მინარევები მკვეთრად ამცირებს ელექტროგამტარობას. სპილენძში ალუმინის შემცველობა 0.02%-ით ამცირებს მის ელექტროგამტარობას თითქმის 10%-ით.
თბოცვლა
სხვა დადებითი თვისება სპილენძისა არის მაღალი სითბოგამტარობა. ეს იძლევა საშუალებას, რომ სპილენძი გამოვიყენოთ სხვადასხვა სითბოამრთმევ, სითბომიმოცვლის მოწყობილობებში, რომელთა რიცხვს მიეკუთვნება კარგად ცნობილი კონდინციონერები, გამაცივებელი და გამათბობელი რადიატორები.
მილების წარმოებისათვის
წრიული კვეთის სპილენძის უნაკერო მილებმა მათი მაღალი მექანიკური სიმტკიცისა და ამავდროულად მექანიკური დამუშავების მიმართ დაქვემდებარების გამო მოიპოვა ფართო გამოყენება სითხეებისა და გაზების ტრანსპორტირებისათვის. წყლის მომარაგების შიდა სისტემებში, გათბობა, გაზმომარაგება, კონდიცირების სისტემა და გამაცივებელი აგრეგატები. მთელ რიგ ქვეყნებში სპილენძის მილები წარმოადგენენ ძირითად მასალას, რომელიც ასეთი მიზნებისათვის გამოიყენება. საფრანგეთში, ბრიტანეთსა და ავსტრალიაში შენობების გაზმომარაგებისათვის, დიდი ბრიტანეთი, აშშ, შვედეთი და ჰონკონგი წყალმომარაგებისათვის, დიდი ბრიტანეთი და შვედეთი გათბობისათვის.
გარდა ამისა, მილსადენები დამზადებული სპილენძისაგან ან სპილენძის შენადნობებისაგან ფართოდ გამოიყენება გემთმშენებლობაში და ენერგეტიკაში სითხეებისა და აირების ტრანსპორტირებისათვის.
შენადნობები
ბრინჯაო, სპილენძის შენადნობი სხვადასხვა ქიმიურ ელემენტთან, უმთავრესად ლითონთან: კალასთან (კალიანი ბრინჯაო), ალუმინთან (ალუმინიანი ბრინჯაო), ბერილიუმთან (ბერილიუმიანი ბრინჯაო) და სხვა. ბრინჯაოს არ უწოდებენ მხოლოდ სპილენძისა და თუთიის (თითბერი), აგრეთვე სპილენძისა და ნიკელის შენადნობებს (სპილენძიანი შენადნობები). უძველესია კალიანი ბრინჯაო. მისი დამზადება და გამოყენება ადამიანმა ჯერ კიდევ ახ. წ.–მდე 3000 წლის წინ იცოდა (ბრინჯაოს ხანა). შუა და გვიან ბრინჯაოს ხანაში სპილენძს სხვადასხვა რაოდენობით უმატებდნენ დარიშხანს, სტიბიუმს, ტყვიას, თუთიას, მაგრამ ყველაზე გავრცელებული მაინც კალიანი ბრინჯაო იყო.
კალიანი ბრინჯაო კალას 14-18%-ს (ზოგჯერ მეტსაც) შეიცავდა. ასეთი რთული შედგენილობის შენადნობიდან ნივთებს ჭედვით და ჩამოსხმით ამზადებდნენ. კალიან ბრინჯაოს საუკეთესო სამსხმელო თვისებების გამო ფართოდ იყენებდნენ საომარი და სამეურნეო იარაღის (შუბები, მახვილები, სატევრები, ცულები), მონეტების, მხატვრული ნაკეთობებისა და სამკაულიების დასამზადებლად. შუა საუკუნეებში ბრინჯაოსგან ეკლესიის ზარებს ასხამდნენ. ასეთი ბრინჯაო 20%-მდე კალას შეიცავდა.
XIX საუკუნიდან დაიწყეს ბრინჯაოს გამოყენება მანქანათმშენებლობაში (საკისრების, მილისების, კბილანების, არმატურისა და სხვათა დასამზადებლად). ამ დარგისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს ბრინჯაოს ანტიფრიქციულ (ანტიფრიქციული მასალები) და ანტიკოროზიულ თვისებებს. შექმნილია სხვადასხვა მარკის სამანქანო ბრინჯაო, რომელიც შეიცავს კალას (10-15%-მდე), თუთიას (5-10%) და მცირე რაოდენობით ტყვიასა და ფოსფორს.
XX საუკუნეში კალის დეფიციტის გამო დაიწყეს ბრინჯაოს შემცვლელის დამზადება. მაგ., შექმნილია ალუმინიანი ბრინჯაო, რომელიც ასევე საუკეთესო თვისებებისაა. იგი შეიცავს ალუმინს (5-12%), მცირე რაოდენობით რკინას, მანგანუმსა და ნიკელს. კარგი თვისებებით გამოირჩევა ბერილიუმიანი ბრინჯაოც (დამუშავებულია 20-30-იან წლებში). შენადნობი, რომელიც 2% ბერილიუმს შეიცავს, ზოგიერთ ფოლადზე მტკიცეა. მაღალი სიმტკიცისაა კადმიუმიანი ბრინჯაოც. კადმიუმი უმნიშვნელოდ ამცირებს მის ელექტროგამტარობის უნარს. ამის გამო ამ შენადნობს იყენებენ ტელეგრაფის, ტელეფონისა და ტროლეიბუსის საკონტაქტო მავთულების დასამზადებლად. საუკეთესო თვისებებისაა აგრეთვე სილიციუმიანი ბრინჯაო, რომელიც მაღალი პლასტიკურობის გამო ადვილად მუშავდება წნევით. ბრინჯაოს თანამედროვე მანქანათმშენებლობაში, საავიაციო და სარაკეტო ტექნიკაში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია.
ბრინჯაოს საუკეთესო ჩამოსხმითი თვისებების წყალობით შესაძლებელი ხდება ნებისმიერი მოდელის უფაქიზესი დეტალების რეპროდუქცირება. ბრინჯაო მკვრივია, ოქსილირების შედეგად იძენს მედეგ ფერს, ადვილია მისი ქიმიური ტონირება, მოოქროვება, მოჭედვა და გრავირება, რაც ნაკეთობათა ფერისა და გამრავალფეროვნების საშუალებას იძლევა. ბრინჯაო ფართოდ გამოიყენება სამონეტო საქმიანობაში.
თითბერი, სპილენძის ფუძეზე დამზადებული შენადნობი, რომლის ძირითადი დანამატია თუთია (50%-მდე); თითბერი – ჯერ კიდევ ჩვ. წ. აღ -მდე ძველი ბერძნებისა და ეგვიპტელებისათვის იყო ცნობილი. XVIII საუკუნის ბოლომდე მას ღებულობდნენ ხის ნახშირთან შერეული სპილენძისა და თუთიის მადნის დნობით. XIX საუკუნიდან დაიწყეს სპილენძისა და თუთიის პირდაპირი შედნობა. სპილენძის შენადნობებიდან თითბერი ყველაზე გავრცელებულია. იგი ადვილად მუშავდება წნევით, ახასიათებს მაღალი მექანიკური თვისებები, ლამაზი ფერისაა და შედარებით იაფია. თითბერთაგან ამზადებენ ფირებს, ფურცლებს, წნელებს, მილებს, მავთულს (დეფორმირებადი თუთბერი), აგრეთვე სხმულებს. თითბერის შემცველობის გაზრდასთან ერთად იცვლება თითბერის ფერი წითლიდან ღია ყვითლამდე.
თითბერს, რომელიც შეიცავს 10%-მდე თუთიას, ტომპაკი ჰქვია, ხოლო 10-იდან 20%-მდე - შემცველს კი ნახევრადტომპაკი. ეს შენადნობები გამოირჩევა კოროზიამედეგობით და გადიდებული პლასტიკურობით. მათ იყენებენ რადიატორების მილებისა და ფურცლების დასამზადებლად.
თითბერს, რომელიც შეიცავს 20% თუთიას, იყენებენ ნაკეთობათა ცივი შტამპვით, დაწნეხითა და ადიდვით დასამზადებლად. მექანიკური, ანტიკოროზიულ და სხვა თვისებათა გასაუმჯობესებლად სპილენძისა და თუთიის ორმაგ შენადნობებს უმეტესად ალუმინს, რკინას, მანგანუმს, ნიკელს, ტყვიას და სხვა ელემენტებს უმატებენ (ჯამში დაახლოებით 10-მდე). თითბერს, რომელიც შეიცავს 15% Zn და 0,5% Al აქვს ოქროს ფერი, გადიდებული ატმოსფერული კოროზიამდგრადობა; მას იყენებენ, როგორც ოქროს შემცვლელს, წარჩინების ნიშნების, მხატვრულ ნაკეთობათა დასამზადებლად. თითბერი, რომელსაც დამატებული აქვს 1.5% Sn, ზღვის წყლის მიმართ კოროზიამედეგია. ტყვიის შემცველ თითბერს იყენებენ საავტომობილო და საათების მრეწველობაში. თითბერს იყენებენ აგრეთვე საერთო მანქანათმშენებლობაში, ხელსაწყოთმშენებლობაში, თბოტექნიკაში და წარმოების სხვა მრავალ დარგში.
ლიგატურა, ძვირფასი ლითონის მონეტის მოსაჭრელად განკუთვნილი შენადნობისათვის დაბალი ხარისხის ლითონის დამატება; მაგ., ვერცხლის ან სპილენძის დამატება ოქროსათვის, სპილენძისა – ვერცხლისათვის და ა.შ.; ამგვარ შენადნობს ოქროთი ან ვერცხლით ლეგირებული ეწოდება, მონეტის ჩამოსხმისათვის მოხმარებულ შენადნობის მასას (წონას) კი მონეტის ლიგატურული მასა.
გამოყენების სხვა სფეროები
სპილენძი - ეს არის ყველაზე ფართოდ გამოყენებული კატალიზატორი აცეტილენის პოლიმერიზაციის დროს. ამის გამო აცეტილენის ტრასპორტირებისათვის შესაძლებელია გამოყენებულ იქნას მილსადენები, რომლებიც დამზადებულია სპილენძის შენადნობებისაგან არაუმეტეს 64%-ისა.
სპილენძი ასევე ფართოდ გამოიყენება არქიტექტურაში. სპილენძის თხელი ფირფიტის სახურავები და ფასადები, კოროზიის პროცესის ავტომილევადობის გამო უსაფრთხოა 100-150 წელი.
პროგნოზირებენ, რომ სპილენძის ახალი მასობრივი გამოყენება ბაქტერიციდული ზედაპირის სახით სამკურნალო დაწესებულებებში ჰპირდება ბაქტერიის გადატანის შემცირებას: კარები, სახელურები, წყალსაკეტი აპარატურა, მოაჯირები, სახელურიანი საწოლები - ყველა ზედაპირი, რომელსაც კი ეხება ადამიანის ხელი.
ბაქტერიციდულობა
სპილენძისა და მისი შენადნობების ბაქტერიოციდული თვისება ადამიანისთვის ცნობილია უძველესი დროიდან. 2008 წელს ხანგრძლივი გამოკვლევების შედეგად ამერიკის გარემოს დაცვის ფედერალურმა სააგენტომ (US EPA) ოფიციალურად მიანიჭა სპილენძს და მის რამდენიმე შენადნობს სტატუსი ”ნივთიერებები ბაქტერიოციდული ზედაპირით” (სააგენტო ხაზს უსვამს, რომ სპილენძის გამოყენება, როგორც ბაქტერიოციდული ნივთიერება ავსებს, მაგრამ არ ცვლის სტანდარტულ პრაქტიკას ინფექციური კონტროლის).
სპილენძის (მისი შენადნობების) ბაქტერიოციდული თვისება განსაკუთრებით გამოხატულია მეტიცილინის - მდგრადი შტამის ოქროსფერი სტაფილოკოკის, რომელიც ცნობილია, როგორც ”სუპერმიკრობი” MRSA, მიმართ. 2009 წლის ზაფხულში დადგენილ იქნა სპილენძისა და სპილენძის შენადნობების როლი გრიპის ვირუსის ინაქტივირებაში A/H1N1 (ე.წ.. «ღორის გრიპი»)
სპილენძით მდიდარი პროდუქტებია: ხამანწკა, ძროხის ხორცი, ბატკანის ღვიძლი, ბრაზილიური თხილი, მელასა, კაკაო, პილპილი. საკმაო რაოდენობით შეიცავს ასევე ომარები (ზღვის კიბო), თხილი და მზესუმზირას მარცვლები, მწვანე ზეთისხილი, ავოკადო და ხორბლის ქატო.
ბიოლოგიური როლი
ადამიანისა და ცხოველის სიცოცხლისათვის სპილენძი აუცილებელი და მუდმივი ელემენტია. მას ადამიანის ორგანოებიდან ყველაზე დიდი რაოდენობით ლულოვანი ძვლები და ღვიძლი შეიცავს. 100 მლ სისხლში 0.1 მგ სპილენძია (ერითროციტებში გაცილებით მეტია, ვიდრე ლიმფაში). აქ მისი კონცენტრაცია ცვალებადობს დღე-ღამისა და წელიწადის დროის მიხედვით. ახალდაბადებულის სისხლში ამ ელემენტის შემცველობა გაცილებით დაბალია, ვიდრე დედის სისხლში, ხოლო მოზრდილი ადამიანის ორგანიზმში ღრმა მოხუცებულობამდე თითქმის არ იცვლება. სპილენძი შედის დამჟანგავი ფერმენტების (ტიროზინაზა, ლაქტაზა, ასკორბინოქსიდაზა) შედგენილობაში და აჩქარებს ატმოსფერული ჟანგბადით შესაბამისი სუბსტრატის ჟანგვას, თუმცა სპილენძის, როგორც დამჟანგავის, ბიოლოგიური აქტივობა ყველაზე მეტად ცილოვან ნაერთებში მჟღავნდება. ეს ლითონი ზოგიერთი ფერმენტის მიმართ (ნერწყვის ამილაზას, კატალიზას და სხვ.) ინჰიბიტორის როლშიც გამოდის.
აღსანიშნავია სპილენძის კავშირი ვიტამინებთან. ამ ელემენტით მდიდარი საკვებით გამოკვებილ ცხოველებში აღინიშნება B1 ვიტამინის შესამჩნევად გადიდება, ხოლო სპილენძის ბიოტიკური დოზა ბავშვის ორგანიზმში უზრუნველყოფს A და C ვიტამინების ნორმალიზაციას.
შესწავლილია სპილენძისა და ჰორმონების ურთიერთდამოკიდებულებაც. იგი თავისებურად მოქმედებს ჰორმონთა ფუნქციონირებაზე, ზოგიერთი მათგანის მოქმედებას აძლიერებს, ზოგისას კი აფერხებს; მაგალითად, აძლიერებს ინსულინის მოქმედებას, აფერხებს ადრენალინისას. ცნობილია აგრეთვე სპილენძის კავშირი სასქესო, ჰიპოფიზურ და ფარისებრი ჯირკვლის ჰორმონებთან. გარდა ფერმენტებთან, ვიტამინებთან და ჰორმონებთან ურთიერთდამოკიდებულებისა, სპილენძი მნიშვნელოვან გავლენას ახდენას ქსოვილთა სუნთქვაზე, ორგანიზმის ზრდა-განვითარებაზე, სისხლწარმოქმნისა და ძვალწარმოქმნის სხვადასხვა სახეზე, კალციუმისა და ფოსფორის ნორმალურად შეთვისებაზე და რაც მთავარია, ნივთიერებათა ცვლის მიმდინარეობაზე.
მასალა მომზადებულია www.wikipedia.com -ის მიხედვით
