ტყვია

ტყვია - ქიმიური ელემენტი, რომელიც აღინიშნება სიმბოლოთი Pb (ლათ. Plumbum - სახელწოდების წარმოშობა უცნობია) და მისი ატომური ნომერია 82. იმყოფება ლითონთა მთავარი ჯგუფის მეთოთხმეტე ჯგუფში ქიმიურ ელემენტთა პერიოდულ სისტემაში. ტყვიას აქვს ყველაზე დიდი ატომური ნომერი მდგრად ელემენტებს შორის, თუმცა მომდევნო უმძიმეს ელემენტს, ბისმუტს, გააჩნია ნახევრად დაშლის პერიოდი, რომელიც ისეთი ხანგრძლივია, რომ შეიძლება ჩაითვალოს მდგადად. ტყვიის ოთხ მდგრად იზოტოპს გააჩნია 82 პროტონი, "მაგიური რიცხვი" ატომის ბირთვის ღრუბელისებურ მოდელში.

ტყვია რბილი და ძლიერ პლასტიკური მძიმე ლითონია. მყარ მდგომარეობაში მონაცრისფრო-მოცისფრო ფერი აქვს, გამდნარი ტყვია ელვარებს მოვერცხლისფრო-ქრომის ფრად, ხოლო აირად მდგომარეობაში გადასვლისას იგი ბუნდოვან ნაცრისფერ ნისლად იქცევა. ტყვიას ფართო გამოყენება აქვს სხვადასხვა სფეროში. მისგან მზადდება აკუმულიატორები, ვაზნები, გირები, ტოლჩები და სხვა. გამომდინარე იქიდან, რომ ტყვია რადიაციას არ ატარებს, მისგან მზადდება რადიაციასაწინააღმდეგო ფენები. კალისა და ტყვიის შენადნობი ადვილად ლღვება დაბალ ტემპერატურაზე და გამოიყენება სადენების ერთმანეთზე მისარჩილავად.

ისტორია

ტყვია კაცობრიობისათვის უძველესი დროიდანაა ცნობილი. პუნიკური ომების დროს (ახ.წ.1ს.) ესპანეთში ბევრი მაღარო ყოფილა, საიდანაც ტყვიის მადანს იღებდნენ. პომპეუსის გათხრებში კი ( ეს ქალაქი ახ.წ. 79წ. დაფარა ვულკანმა ვეზუვმა) იპოვეს ტყვიის წყალსადენი მილები, სხვადასხვა ნაკეთობანი, აგრეთვე საღებავი - ტყვიის თეთრა.

საქართველოში ტყვიის გამოყენების კვალი უკვე ენეოლითიდან შეიმჩნევა. ქ. სოხუმთან ახლოს, ენეოლითური ხანის კულტურულ ფენაში აღმოჩნდა ტყვიის ზოდები და ტყვიის წიდა.

ადრებრინჯაოს ხანის საწყისს პერიოდს განეკუთვნება ტყვიის მრავალხვია საკიდები ახალციხის და შიდა ქართლის ნამოსახლარებიდან. ცნობილია, რომ ანტიკური დროის მცხეთაში მშრალი წყობიტ ნაგებ შენობებში საშენ ქვებს ტყვიის გამირებით ამაგრებდნენ. ეს ასე კეთდებოდა: ქვათლილთა ქვედა პირველ, წყებას სვამდნენ კლდეში ამოკვეთილ ფოსოებში, მომდევნო რიგები კი ერთიმეორესთან უწყვეტით-გამირებით იყო გადაბმული: რკინის კაცს ორთავ მხარეზე სათანადო ბუდეში ტყვიით ამაგრებდნენ. ასე საგულდაგულოდ ნაწყობ და გამაგრებულ საძირკველზე და, საერთოდ, ქვედა ნაწილზე, ალიზაგურის ზღუდე-გალავნები, კოშკები და ბურჯები ამოჰყავდათ.

ძველ ქართულში ტყვიას ბრპენი ან პრპენი ეწოდებოდა, თუმცა ცნობილი იყო მისი დღევანდელი სახელწოდებაც (“გასტეხს ქვასაცა მაგრასა, გრდემლი ტყვიისა ლბილისა”).

მე-18 ს. ცნობილი მოგზაური გიულდენშტდედტი გვამცნობს, რომ მეფე ერეკელეს “რკინის, სპილენძის, ტყვიისა და ვერცხლის სადნობი ქარხნები” ჰქონდა, რომ “ სვანეთში, მაღალ მთებში, ტყვიას ადნობენ”; ცხენისწყლის ხეობაში, სოფელ ლაშხეთთან არის “ ტყვიის კრიალა, რომელიც ალბათ ვერცხლს შეიცავს”, “ შიდა ქართლში, სოფელ ძაღინის მიდამოებში არის ალმადანიანი ტყვიის კრიალას მადანი”. დამბლუტთან გიულდენშტედტს უნახავს “ ტყვიის კრიალას ძარღვი, რომელთანაც შერეულია ცოტა ვერცხლის მქრქალი მადანი”. მდ. ფინეზაურის ხეობაშიც მიუთითებს იგი ძველ სამთო გამონამუშევრებს, სადაც მაშინაც მოიპოვებდნენ ტყვიას (“ გიულდენშტედტის მოგზაურობა საქართველოში”).

აფხაზეთში ძიშრას ტყვია_თუთიის საბადო უძველესი დროიდანაა ცნობილი. აფხაზთა მთავრები ძიშრას მთაზე ვერცხლსაც მოიპოვებდნენ. სევე ძველთაგანვეა ცნობილი ხიცმის ტყვიის საბადო, რომელიც 1867წ. მოინახულა ქართველმა გეოლოგმა გ. წულუკიძე.

ჯერ კიდევ 1805წ. ინგლისელი ინჟინერი მაჟევენი უპატაკებდა კავკასიის მთავარმართებელს პ. ციციანოს, სვანეთის მთებში ტყვიის მდიდარი მადნებია, სადაც, ჩანს, ძველთაგანვე მოიპოვებდნენ ტყვიასო.

ტყვიას მოიპოვებდნენ რაჭაში ( ლუხუნის წყალზე ადგილი მოკიბულა, სოფ. ურავთან), ხევსურეთში ( მუცოსთან), თუშეთში ( სოფ. არდოთის პირდაპირ ციცაბო მთაზე, ომალოსთან) და სხვა.

ამჟამად საქართველოში ტყვიის მოპოვება წარმოებს კვაისასა და მადნეულში. ცნობილია ტყვიის სხვა მეტნაკლები მნიშვნელობის საბადოებიც (აფხაზეთში, აჭარაში, სვანეთში, რაჭაში და სხვა).

ბუნებაში გავრცელება

ტყვია მეტწილად გვხვდება მინერალ გალენიტის, ანუ ტყვიის კრიალას სახით PbS. იგი ნაცრისფერია, მკვრივი, მეტალური ელვარებისა. ქმნის კუბის ფორმის ლამაზ კრისტალებს.

ტყვიის რაოდენობა დედამიწის ქერქში შეადგენს 0.0016% მასით. ზღვის წყალში ტყვიის შემადგენლობა - 0.03მკგ/ლ. მაგრამ ეს არის ერთერთი ყველაზე მძიმე მეტალი, რომელიც უფრო გავრცელებულია, ვიდრე მისი უახლოესი მეზობლები - ოქრო, ვერცხლისწყალი და ბისმუტი. ეს დაკავშირებულია იმასტან, რომ ტყვიის სხვადასხვა იზოტოპები წარმოადგენენ ურანისა და თორიუმის დაშლიოს საბოლოო პროდუქტს, ასე რომ ტყვიის შემცველობა დედამიწის ქერქში ნელნელა იზრდებოდა მილიარდი წლის განმავლობაში. ტყვია (ურანული) ნაწილობრივ კონცენტრირდება პეგმატიტებში. ჩვეულებრივი ტყვია კონცენტრირდება საკონტაქტო-მეტასომატიკურ ჰიდროტერმინალურ წარმონაქმნში.ტყვია ხშირად იმყოფება ვერცხლთან და კალასთან ერთად და წარმოქმნის ვერცხლ-ტყვიის და ტყვია-თუთიას საბადოებს, ოქროსა და სპილენძის მინარევების შემთხვევაში კი ე.წ პოლიმეტალურ მადნეულს.

ცნობილია ბევრი მადნის საბადოები, რომლებიც მდიდარია ტყვიით, თუმცა მინერალებიდან მისი გამოყოფა ადვილია. ბუნებაში ცნობილია 180 ტყვიის მინერალი. მათ უმრავლესობას გააჩნია ჰიპერგენული წარმოშობა. ძირითადია - გალენიტი (ტყვიის კრიალა) PbS და მისი ქიმიური გარდაქმნის პროდუქტები - ანგლეზიტი (ტყვიის აჯასპი) PbSO₄ და ცერუსიტი (”ტყვიის თეთრი საბადო”) PbCO₃. შედარებით ნაკლებად გვხვდება პირომორფიტი (”მწვანე ტყვიის საბადო”) PbCl₂ × 3Pb₃(PO₄)₂, მიმეტიტი PbCl₂•3Pb₃(AsO₄)₂, კროკოიტი (”წითელი ტყვიის საბადო”) PbCrO₄, ვულფენიტი (”ყვითელი ტყვიის საბადო”) PbMoO₄, შტოლციტი PbWO₄. ტყვიის საბადოებში ხშირად იმყოფება აგრეთვე სხვა მეტალები - სპილენძი, თუთია, კადმიუმი, ვერცხლი, ოქრო, ბისმუტი და სხვა.

სტეპებში და უდაბნოში ძლიერდამჟანგველ ტუტე არეში შესაძლებელია ტყვიის დიოქსიდის წარმოქმნა - მინერალი პლატნერიტი. იშვიათად გვხვდება თვითნაბადი მეტალური ტყვია. ტყვია ყოველთვის შედის ურანისა და თორიუმის საბადოებში.

წარმოშობა

ცნობილია ტყვისს საბადოები რუსეთში, სომხეთში, ბურიატიაში, გერმანიში და მექსიკაში.

ფიზიკური თვისებები

ტყვიას გააჩნია საკმაოდ დაბალი სითბოგამტარობა, რომელიც 0 °C ტემპერატურაზე შეადგენს 35.1ვტ., ტყვია ძლიერ რბილი და მძიმე ლითონია, ადვილად იჭრება დანით, ტყვიის წმინდა ფხვნილი პიროფორულია. მისი ზედაპირი ჩვეულებრივ დაფარულია შედარებით სქელი ან თხელი ოქსიდის ფენით, გაჭრისას იშლება მბზინავი ზედაპირი, რომელიც ჰაერზე დროთა განმავლობაში ფერმკრთალდება.

ტყვია არის გამა-გამოსხივების საუკეთესო მშთანთქმელი (საწყისი რადიაცია, რომელიც ძირითადად შედგება გამა სხივებისაგან)

სიმკვრივე - 11.3415გ/სმ³ (20 °C ტემპერატურაზე)

ლღობის ტემპერატურა - 327.4 °C (621.32 °F; 600.55 K)

დუღილის ტემპერატურა - 1740 °C (3164 °F; 2013.15 K)

ელექტრო და თერმოგამტარობა არც თუ ისე მაღალია, მეტალური ტყვია შეიძლება მიღებული იქნას კომპაქტური შედგენილობით მოცისფრო-მონაცრისფრო, მონაცრისფრო, კოლოიდურ-მოყავისფრო-მოშავო და ნაცრისფერი ფხვნილის სახით.

ქიმიური თვისებები

რაც უფრო მეტად სუფთაა ტყვია, მით მეტად მდგრადია ქიმიური რეაგენტებისადმი. მშრალ ჰაერზე, ჩვეულებრივ ტემპერატურაზე ტყვია არ იყინება, გაცხელებით გამდნარ ტყვიის ზედაპირზე წარმოიქმნება ქერქი PbO.

სუფთა წყალი არ მოქმედებს ტყვიაზე, მაგრამ წყალი, რომელშიც გახსნილია ნახშიროჟანგი, ძლიერ მოქმედებს ტყვიაზე, რის შედეგადაც ტყვიის ზედაპირის უხსნადი PbCO3 გადაეკვრება,მაგრამ ნახშიროჟანგის დიდი კონცენტრაციის დროს წარმოიქმნება ტყვიის ჰიდროკარბონატი Pb(HCO₃)₂ რომელიც კარგად იხსნება წყალში.

ტყვია ამჟღავნებს ჟანგვის ხარისხს +2 და +4. ტყვია არ არის ქიმიურად ძალიან აქტიური. გაჭრისას მეტალურ ტყვიას აქვს მბზინავი ზედაპირი, რომელიც ჰაერზე დროთა განმავლობაში ფერმკრთალდება. ტყვიის ოქსიდის PbO თხელ აპკს წარმოქმნის.

ჟანგბადთან წარმოქმნის მთელ რიგ ნაერთებს. Pb₂О, PbO, Pb₂О₃, Pb₃О₄, PbO₂. ჟანგბადის გარეშე ოთახის ტემპერატურაზე წყალი არ ურთიერთქმედებს ტყვიასთან, მაგრამ მაღალ ტემპერატურაზე ტყვიისა და წყლის ორთქლის ურთიერთქმედებით მიიღება ტყვისს ოქსიდი და წყალბადი.

ოქსიდებს PbO და PbO₂ შეესაბამებაამფოტერული ჰიდროქსიდები Pb(ОН)₂ და Pb(ОН)₄.

Mg₂Pb და განზავებული HCl ურთიერთქმედებით მიიღება მცირე რაოდენობით PbH₄. PbH₄ - უსუნო აირისებრი ნივთიერებაა, რომელიც ადვილად იშლება წყალბადად და ტყვიად. მაღალ ტემპერატურაზე ჰალოგენები ტყვიასტან წარმოქმნიან სემდეგი სახის ნაერთებს PbX₂ (X - შესაბამისი ჰალოგენია). ყველა ეს ნივთიერება მცირედ იხსნება წყალში. შესაძლებელია აგრეთვე PbX₄ ტიპის ჰალოგენიდების მიღება. ტყვია აზოტთან პირდაპირ არ ურთიერთქმედებს. ტყვიის აზიდს Pb(N₃)₂ ღებულობენ არაპირდაპირი გზით, ანუ Pb(II) მარილებისა და NaN₃ მარილის ხსნარების ურთიერთქმედებით. ტყვიის სულფიდების მიღება შესაძლებელია გოგირდის ტყვიასთან ერთად გაცხელებით, წარმოიქმნება PbS. სულფიდებს ასევე ღებულობენ გოგირდწყალბადის გატარებით Pb(II) მარილების ხსნარებში. მიუხედავად იმისა, რომ ტყვია აქტიურობის მწკრივში იმყოფება წყალბადის მარცხენა მხარეს, მას არ შეუძლია წყალბადის გამოძევება განზავებული HCl-დან და H₂SO₄-დან, წყალბადის ტყვიაზე გადაძაბვის გამო. ასევე მეტალის ზედაპირზე წარმოიქმნება ძნელად ხსნადი PbCl₂ ქლორიდისა და სულფატის PbSO₄ ფენა, რომელიც იცავს მეტალს მჟავების შემდგომი ზემოქმედებისაგან. კონცენტრირებული მჟავები H₂SO₄ და HCl ტიპის, გაცხელებისას ურთიერთქმედებენ ტყვიასთან და წარმოქმნიან შემდეგი შემადგენლობის ხსნად კომპლექსურ ნაერთებს Pb(HSO₄)₂ და Н₂[PbCl₄]. აზოტმჟავა, ასევე ზოგიერთი ორგანული მჟავები (მაგალითად, ლიმონმჟავა) ხსნიან ტყვიას და მიიღება Pb(II) მარილები. წყალში ხსნადობის მიხედვით ტყვიის მარილები იყოფა უხსნად (მაგალითად, სულფატი, კარბონატი, ქრომატი, ფოსფატი, მოლიბდატი და სულფიდი), მცირედხსნად (ქლორიდი და ფტორიდი) და ხსნადი (მაგალითად, აცეტატი, ნიტრატი და ტყვიის ქლორატი). Pb(IV) მარილების მიღება შესაძლებელია Pb(II) მარილების, გოგირდმჟავათი ძლიერ შემჟავებული ხსნარების ელექტროლიზით. Pb(IV) მარილები იერთებენ უატყოფიტად დამუხტულ იონებს და წარმოქმნიან კომპლექსურ ანიონებს, მაგალითად, პლუმბატები (PbO₃)²− და (PbO₄)⁴−, ქლორპლუმბატები [PbCl₆]²−, ჰიდროქსილპლუმბატები [Pb(ОН)₆]²− და სხვა. ტუტე მეტალების კონცენტრირებული ხსნარები გაცხელებისას ურთიერთქმედებენ ტყვიასთან და აძევებენ ჰიდროქსილპლუმბატებიდან [Pb(ОН)₆]²− წყალბადს.

სუფთა წყალი არ მოქმედებს ტყვიაზე, მაგრამ წყალი, რომელშიც გახსნილია ნახშიროჟანგი, ძლიერ მოქმედებს ტყვიაზე, რის შედეგადაც ტყვიის ზედაპირის უხსნადი PbCO₃ გადაეკვრება, მაგრამ ნახშიროჟანგის დიდი კონცენტრაციის დროს წარმოიქმნება ტყვიის ჰიდროკარბონატი Pb(HCO3)2 რომელიც კარგად იხსნება წყალში.

ტყვიის ძირითადი ნაერთები

ტყვიის ოქსიდები

ტყვიის ოქსიდები უპირატესად ამჟღავნებენ ფუძე ან ამფოტერულ თვისებებს. მათი უმრავლესობა შეფერილია წითელ, ყვითელ, შავ და ყავისფერ ფერებად.

ტყვიის ჰალოგენიდები

ტყვია მარილმჟავაში არ იხსნება. ის კარგად იხსნება აზოტმჟავაში გამოიყოფა Pb(NO₃)₂.

3 Pb + 8 H⁺ + 8 NO−³ → 3 Pb²⁺ + 6 NO−³ + 2 NO + 4 H₂O

Pb + 4HNO₃ → Pb(NO₃)₂ + 2NO₂ + 2H₂O

ტყვიის ჰალკოგენიდები

ტყვიის ჰალკოგენიდები - ტყვიის სულფიდი, ტყვიის სელენიდი და ტყვიის ტელურიდი წარმოადგენენ შავი ფერის კრისტალებს, რომლებიც წარმოადგენენ ვიწროზონურ ნახევარგამტარებს. დიჰალოგენიდები РbХ₂ - მდგრადები არიან მშრალ ჰაერში ჩვეულებრივ ტემპერატურაზე, ხოლო ტენიან ჰაერში გაცხელებისას განიცდიან ჰიდროლიზს. ჰაერზე გაცხელებისას იჟანგება ოქსიჰალოგენიდებამდე Рb₂ОХ₂, Рb₅О₄Х₂, ჟანგვის უნარი იზრდება რიგში F < Сl < Вr < I. წყალში ხსნადობა იზრდება მოსახელე Х იონების დამატებით, კომპლექსური ანიონების წარმოქმნასთან დაკავშირებით [РbХ₃]^- და [РbХ₄]^2-. ადვილად იძლევიან შერეულ ჰალოგენიდებს, მაგალითად, PbXF.

ფთორთან მოქმედებს ნელა - PbF₂

წყალთან ჟანგბადის თანაობისას - Pb(OH)₂

წყალთან CO2 -ის თანაობისას - Pb(HCO₃)₂

ტყვიის მარილები

ტყვიის აცეტატი - ტყვიის შაქარი, მიეკუთვნება ძალიან ტოქსიკურ ნივთიერებას. ტყვიის აცეტატი ან ტყვიის შაქარი Pb(CH₃COO)₂•3H₂O არსებობს უფერული კრისტალების ან თეთრი ფხვნილის სახით, რომელიც ნელა კარგავს ჰიდრატულ წყალს. ნაერთი კარგად იხსნება წყალში. მას ახასიათებს შემკვრელი ზემოქმედება, თუმცა რადგანაც შეიცავს ტყვიის ტოქსიკურ იონებს გამოიყენება ვეტერინარიაში, როგორც გარეგანი დასმუშავებელი საშუალება. აცეტატი ასევე გამოიყენება ანალიზურ ქიმიაში,ღებვაში, ბამბის მოთელვის საქმეში, როგორც აბრეშუმის დანამატი და ასევე ტყვიის სხვა ნაერთების მისაღებად. ტყვიის ფუძე აცეტატი Pb(CH₃COO)₂•Pb(OH)₂ - თეთრი ფხვნილია, რომელიც ნაკლებ ხსნადია წყალში. გამოიყენება ორგანული ხსნარების გასაუფერულებლად და ანალიზის წინ შაქრის ხსნარების გასაწმენდად.

ტყვიის გამოყენება

სოფლის მეურნეობაში

ტყვიის ნიტრატი გამოიყენება შერეული მძლავრი ასაფეთქებელი ნივთიერებების საწარმოებლად. ტყვიის აზიდი გამოიყენება,როგორც შედარებით ყველაზე ფართოდ გამოყენებადი დეტონატორი (მაინიცირებელი ასაფეთქებელი ნივთიერება). ტყვიის პერქლორატი გამოიყენება მძიმე სითხეების მოსამზადებლად (სიმკვრივე 2.6გ/სმ³), რომელიც გამოიყენება საბადოს ფლოტაციური გამდიდრებისთვის., თუმცა ზოგჯერ მას იყენებენ შერეულ მძლავრ ასაფეთქებელ ნივთიერებებში, როგორც დამჟანგველი. ტყვიის ფთორიდი PbF₂ დამოუკიდებლად, ასევე ბისმუტის, სპილენძის, ვერცხლის ფთორიდებთან ერთად, გამოიყენება როგორც კათოდური მასალა დენის ქიმიურ წყაროებში. ტყვიის ბისმუტატი PbBiO₃,ტყვიის სულფიდი PbS, ტყვიის იოდიდი PbI₂ გამოიყენება, როგორც კათოდური მასალა ლითიუმიანი აკუმულატორების ბატარეებში. ტყვიის ქლორიდი PbCl₂ გამოიყენება, როგორც კათოდური მასალა სარეზერვო სისტემის დენის წყაროში.

ტყვიის თეთრა, ფუძე კარბონატი Pb(OH)₂ × PbCO₃ - მკვრივი თეთრი ფხვნილი, რომელიც მიიღება ტყვიიდან ჰაერში ნახშირბადის დიოქსიდისა და ძმარმჟავას ზემოქმედების ქვეშ. ტყვიის თეთრას გამოყენება, როგორც მღებავი პიგმენტი, უკვე არც ისე გავრცელებულია როგორც ადრე, მათი გოგირდწყალბადით H₂S დაშლის გამო. ტყვიის თეთრას იყენებენ ასევე საგოზავების საწარმოებლად, ცემენტისა და ტყვიაკარბონატული ქაღალდის ტექნოლოგიაში.

ტყვიის არსენატი Pb₃(AsO₄)₂ და არსენიტი Pb₃(AsO₃)₂ იყენებენ ინსექტიციდების ტექნოლოგიაში მწერების, სოფლის მეურნეობის მავნებლების გასანადგურებლად. ტყვიის ბორატი Pb(BO₂)₂ × H₂O, უხსნადი თეთრი ფხვნილი, რომელიც გამოიყენება სურათებისა და ლაქების გასაშრობად, ხოლო სხვა მეტალებთან ერთად, როგორც მინისა და ფაიფურის საფარი. ტყვიის ქლორიდი PbCl₂, თეთრი კრისტალური ფხვნილი, რომელიც ხსნადია ცხელ წყალში, სხვა ქლორიდების ხსნარებში და განსაკუთრებით კი ამონიუმის ქლორიდში NH₄Cl. რომელიც გამოიყენება საცხების დასამზადებლად, რომელსაც იყენებენ სიმსივნეების მკურნალობის (დამუსავების) დროს.

ტყვიის ქრომატი PbCrO₄ ცნობილია, როგორც ქრომული ყვითელი საღებარი, რომელიც წარმოადგენს მნიშვნელოვან პიგმენტს საღებავების მოსამზადებლად, ქსოვილებისა და ფაიფურის შესაღებად. მრეწველობაში ქრომატები ძირითადად გამოიყენება ყვითელი პიგმენტების საწარმოებლად.

ტყვიის ნიტრატი Pb(NO₃)₂ - თეთრი კრისტალური ნივთიერება, რომელიც კარგად იხსნება წყალში. ეს არის შემკვრელი შეზღუდული გამოყენებით. მრეწველობაში მას იყენებენ ასანთის წარმოებაში, ქსოვილების ღებვისა და მოთელვისათვის, რქების შესაღებად და გრავირებისათვის. ტყვიის სულფატი Pb(SO₄)₂, წყალში უხსნადი თეთრი ფხვნილი, გამოიყენება როგორც პიგმენტი, აკუმულატორებში, ლითოგრაფიაში.

ტყვიის სულფიდი PbS, შავი წყალში უხსნადი ფხვნილი, რომელსაც იყენებენ თიხის ჭურჭლის გამოწვისას და ტყვიის იონების აღმოსაჩენად.

ტყვია გამოიყენება მილების, კაბელის სფეროს გასაკეთებლად, ტყვია, როგორც მძიმე მეტალი, იხმარება ჭურვებში (შრაპნელი) და საფანტის ჩამოსასხმელად. ტყვიის ნაერთებიდან მრავალი საღებავი მზადდება, ბროლის წარმოებაში. სასტამბო შენადნობების დასამზადებლად, აკუმულატორის ფირფიტების დასამზადებლად, ამზადებენ კონტეინერებს, რომლებიც იყენებენ რადიაქტიური ნივთიერებების შესანახად და გადასატანად, მისგან ამზადებენ ფირფიტებს, რომლებიც იცავენ აქტიურ მეტალებს კოროზიისაგან.

მნიშვნელოვან გამოყენებას პოულობს ტყვიის შენადნობები. პიუტერი (კალისა და ტყვიის შენადნობი), რომელიც შ ეიცავს 85-90 % Sn და 15-10 % Pb, ფორმირდება, იაფია და გამოიყენება საოჯახო ჭურჭლის საწარმოებლად. სარჩილავი შენადნობი, შემცველობით 67 % Pb და 33 % Sn, გამოიყენება ელექტროტექნიკაში. ტყვიის შენადნობი სტიბიუმთან (ანტიმონიუმთან), გამოიყენება ტყვიისა და ტიპოგფიული შრიფთტის წარმოებაში, ხოლო შენადნობი ტყვიის, სტიბიუმის და კალის, რომელიც გამოიყენება ფიგურული ჩამოსხმისა და საკისარისათვის. ტყვიის შენადნობები სტიბიუმთან ერთად ჩვეულებრივ გამოიყენება სადენების დასაფარავად და ელექტრული აკუმულატორების ფირფიტებისათვის. ტყვიის ნაერთები გამოიყენება საღებრების, საღებავების, ინსექტიციდების, მინის ნაწარმის წარმოებაში და როგორც ბენზინის დანამატი ტეტრაეთილტყვიის (C₂H₅)₄Pb სახით, ოქტანური რიცხვის გასაზრდელად. მისი სირბილისა და დაბალი ლღობის ტემპერატურის გამო გამოიყენება როგორც მასალა პლომბისათვის. იგივე მიზეზის გამო ადრე ფართოდ გამოიყენებოდა გამოქვეყნების საქმეში, როგორც მასალა შრიფტებისათვის.

თავისი სირბილის, ჭედადობის და ანტიკოროზიულობის წყალობით ტყვიას დიდი გამოყენება აქვს მრეწველობაში, განსაკუთრებით ტექნიკაში, აკუმულატორების წარმოებაში წყალქვეშა ნავების, თვითმფრინავებისა და ავტომობილებისათვის, აგრესიული გაზებისა და სითხეებისადმი მედეგი ქარხნის აპარატურის დასამზადებლად, ელექტრო-კაბელების გარსად - მათი კორიზიისა და მექანიკური დაზიანებისაგან დასაცავად. რადგან ტყვია ძლიერ შთანთქავს გამა და რენტგენის სხივებს, მას იყენებენ ამ სხივებისაგან თავდასაცავად.

ტყვიისაგან ამზადებენ რბილ შენადნობებს საკისარებისა და სტამბის წრიფტისათვის; ტყვიის ქვეჟანგს უმატებენ ბროლსა და ოპტიკურ მინას და ღებულობენ მასალას გარდატეხის დიდი მაჩვენებლით.

ტყვია საუკუნეთა მანძილზე ემსახურებოდა და ახლაც ემსახურება მშვიდობიან საქმეს. მაგრამ ცეცხლსასროლი იარაღის გამოგონებამ ტყვია ომის ღმერთის მსახურთა რიგებშიც ჩააყენა.

მედიცინაში

თავისი ტოქსიკურობის გამო, ტყვიამ ვერ ჰპოვა ფართო გამოყენება მედიცინაში. გამოიყენება მხოლოდ Pb(CH3COO)2•3H2O ან ტყვიის წყალი.

ტყვია და მისი ტოქსიკურობა

ორგანიზმში მოხვედრისას ტყვია მომწამვლელია ცხოველებისთვის. იგი აზიანებს ნერვულ სისტემას და იწვევს უწესრიგობას ტვინში. მეტისმეტად მაღალი კონცენტრაცია იწვევს ასევე სისხლის მიმოქცევის დარღვევას ძუძუმწოვრებში. ისევე როგორც ვერცხლისწყალი, კიდევ ერთი მძიმე ლითონი, ტყვიაც ძლიერი ნეიროტოქსინია და აზიანებს როგორც კან-კუნთოვან, ასევე ძვლოვან ქსოვილებს. ტყვიისგან მოწამვლა დოკუმენტირებულია ჯერ კიდევ ძველი რომის, ძველი საბერძნეთისა და ძველი ჩინეთის პერიოდიდან. მოწამვლა, ჩვეულებრივ, ტყვიის შემცველი საკვებისა და წყალის მიღებით ხდება, მაგრამ შესაძლოა ასევე გრუნტის, მტვერისა და ტყვიაზე დაფუძნებული საღებავის შემთხვევითი შესუნთქვითაც მოხდეს.

მეტალი, რომელმაც რომის იმპერია იმსხვერპლა. ოქროსა და ვერცხლის გარდა, ძველად რომის იმპერიაში ძვირფასად ითვლებოდა აგრეთვე სხვა მძიმე მეტალებიც, მათ შორის ტყვია. მისგან კეთდებოდა სასმისები და ჭურჭელი, მაგრამ ტყვია და მისი ნაერთები ძლიერი ნაერთებია ადამიანის ორგანიზმისთვის, განსაკუთრებით საშიშია იგი ნერვების, ქსოვილისა და სისხლისათვის. სწორედ ეს გარემოება გამოდგა მეტად საბედისწერო, რომაელთათვის განსაკუთრებით იწამლებოდნენ მდიდარი პატრიციები, რომლებიც უფრო მეტად ხმარობდნენ ამ “ძვირფასი” ლითონის ჭურჭელს. მათი ორგანიზმი იმდენად უძლურდებოდა, რომ 20-25 წლის ჭაბუკი უკვე ღრმა მოხუცებულად გრძნობდა თავს, სუსტდებოდა და ბეჩავდებოდა. შერჩევით და დამღუპველად მოქმედებდა ტყვია ქალებზე-უკარგავდა მათ შვილოსნობის უნარს.

ტყვია და საქართველოს პრობლემები

მას შემდეგ რაც საქართველო გახდა ევროპისა და აზიის დამაკავშირებელი სატრანზიტო ქვეყანა უმწვავესად დადგა ტრასების გასწვრივ აირისა და ნიადაგში ტვიის გავრცელების პრობლემა. საქართველოში მოსახლეობა ძირითადათ გზების სიახლოვეს სახლდებოდა,დღეს იგივე მდგომარეობაა იმ განსხვავებით, რომ გაიზარდა ტრანსპორტის მიძრაობა და საგრძნობლად იმატა ტრანსპორტის გასწვრივ აირისა და ნიადაგში ტყვიის რაოდენობამ ავტოტრანსპორტის გამონაბოლქვის ხარჯზე. მაშინ,როცა უცხოეთში ტრასიდან 500 მეტრი სიახლოვეს მცენარეული საფარების მიუხედავად, კატეგორიულადაა აკრძალული საკვების მოპოვება და საქონლის ძოვება, ჩვენ პირობებში ეს ნორმები დარღვეულია და არავინ იცის თუ რა შედეგებს მოუტანს მოსახლეობას ის მომავალში.

დღეისათვის დადგენილია,რომ საქართველოში, ტრასის მიმდებარე ტერიტორიაზე, მცენარეებში მნიშვნელოვნად გაიზარდა ტყვიის შემცველობა. ტყვიის სიჭარბისას მტვრის მარცვალი ხდება სტერიული, მცირდება განაყოფიერების პროცესი, ითრგუნება მტვრის მარცვლის მილის ზრდა, ირღვევა თითისტარას გაყოფა, ხშირია თითისტარიდან ქრომოსომების ამოვარდნის შემთხვევები და სხვ. საერთოდ მძიმე მეტალებით განსაკუთრებით გაჭუჭყიანებულია რუსთავი, გორი, ხაშური და თბილისი.

ტყვიის ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერი დეტონატორია ძვალი.ტყვიის მაღალი კონცენტრაციისას ირღვევა გაძვალების პროცესი, ვიტამინ D-ს მეტაბოლიზმი, აღინიშნება ძვლების დეკალციპიკაცია და მტვრევადობის გაზრდა.ასაკოვან ადამიანეში ძვლების განწოვის ან დავადებისას,ხდება გამონთავისუფლება და სისხლში მისი კონცენტრაციიის გაზრდა, რაც კიდევ უფრო აძლიერებს მის ტოკსიკურ ეფექტს.

სისხლში ტყვიის სიჭარბისას ცხოველებსა და ადამიანებში აღინიშნება სტერილურობა,ნაადრევი მშობიარობა და ხშირად სიკვდილიც კი. როგორც გაირკვა, სისხლში ტყვიის ჭარბი რაოდენობის პირობებში ქვეითდება ბავშვების ინტელექტი, ცუდდება ხანმოკლე მეხსიერება, უარესდება კითხვის უნარი და ანბანის დამახსოვრებაც კი.

მასალა მომზადებულია www.wikipedia.com -ის მიხედვით